Gamelan

Saperangkat instrumen Gamelan

Gamelan iku kagunan musik tetabuhan tradhisional aseli saka Indonésia mligi ing pulo Jawa, Madura, Bali lan Lombok. Tembung gamelan dhéwé iku asalé saka basa Jawa yaiku "gamel" kang duwé makna "tabuh". Isi gamelan iku saprangkat piranti musik kang dienggo ngiringi tembang, utawa ditabuh tanpa tembang minangka klenèngan. Jinis musik iki kasebar nganti tekan pulo-pulo ing saindenging tlatah Nusantara lan saiki malah wis kasebar rata nganti Amérika, Éropah lan tlatah liyané. Jinis musik tradhisional liya kang mèmper karo gamelan uga ana ing Filipina, Malaysia lan Suriname.

Gamelan duwé melodhi kang magis utawa nduwé daya supranaturalsupranatural, mula swarané gamelan diarani mélodi utawa wirama perkusi kang magis. Pagelaran gamelan uga ana kang ngarani orkestra gamelan Jawa. Ing buku kang irah-irahané Music of Java, Jaap Kunst nerangaké yèn gamelan iku kaya komparasikomparasi saka cahya rembulan lan iliné banyu, misterius kaya cahya rembulan lan obah utawa dinamis kaya milining banyu.

Gamelan kalebu pérangan ing kabudayan Jawa. Ing Jawa gamelan lumrahé kanggo musik pangiring pagelaran wayang kulit utawa ringgit, jogèd, uyon-uyon. Jinisé laras ing gamelan ana loro yaiku laras pélog lan laras sléndro. Saben sèt gamelan duwé instrumén kanggo laras pélog lan sléndro.

Fungsi

1. Ricikan/instrumèn gamelan sajeroning karawitan kanthi fungsional musikal digolongaké dadi telung golongan, yaiku ;

• Golongan ricikan balungan, yaiku; ricikan-ricikan kang lagu dolanané iku cedhak banget karo rangka gendhing (balungan gendhing). Ricikan utawa instrumèn gamelan ing golongan iki, yaiku;

1. Saron .
2. Demung.
3. Saron barung.
4. Saron panerus.
5. Slenthem.
6. Bonang panembung.

• Golongan ricikan/instrumèn garap, yaiku; ricikan-ricikan kang nggarapaké balungan

gendhing, kang kanthi cara nafsiraké banjur nerjemahaké liwat vokabulèr-vokabulèr (konvensi) garapan. Ricikan/instrumèn kang kalebu ing golongan mau, yaiku :

• Rebab
• Kendang
• Gendèr barung
• Gendèr penerus
• Bonang
• Bonang panerus
• Siter
• Suling
• Gambang
• Sindhèn
• Gérong
• Kelompok ricikan utawa instrumèn struktural, yaiku; ricikan-ricikan kang agawé raketing dolanan kanthi minangka struktur dhedhasar (nentukaké) wujud gendhing. Ricikan utawa instrumèn kang kalebu ing golongan mau, yaiku ;
• Kethuk.
• Kempyang.
• Engkuk.
• Kenong.
• Kempul.
• Gong.
• Kecer.
• Kemanak.
• Keplok alok.
• Kendhang.

Instrumèn

• Kendhang
• Saron
• Bonang Barung
• Bonang panerus
• Slenthem
• Gender Barung
• Gender Penerus
• Gambang
• Gong
• Kempul
• Kenong
• Kethuk
• Clempung
• Siter
• Suling
• Rebab
• Keprak utawa Kepyak
• Bedhug

Sajarah

Musik gamelan duwé sajarah kang tuwa saumuran karo kasebaré budaya Hindhu lan Buda ing Nusantara. Mliginé nalika kawanguné karajan-karajan gedhé kaya karajan Majapahit. Jaman Majapahit iki piranti gamelan wiwit kawangun. Mula-mula, gamelan Jawa iku kasil saka budaya Hindhu kang banjur kagubah déning Sunan Bonang. Kagunan perkembangané musik Jawa iki kira-kira ana pas anané kentongan, rebab, tepukan tutuk saka anané gèsèkan ana tali utawa pring tipis nganti nuju prakembangané piranti musik saka bahan logam.

Ngrembakané musik gamelan diperkirakaké nalika anané kenthongan, rebab, tepukan, banjur gèsèkan ing tali utawa pring tipis nganti tekan piranti musik kang digawé saka logam. Gamelan Jawa kalebu musik kanthi nada pentatonis. Nalika dituthuk kanggo ngiringi gendhing. Gamelan Jawa duwé rong puteran yaiku sléndro lan pélog. Sléndro duwé limang nada saben oktaf yaiku 1 2 3 5 6 [C-D E+ G A]. Nadha slendro duwé interval kang kacèké mung sithik. Déné pélog duwé 7 nadha saben oktaf yaiku 1 2 3 4 5 6 7 [C+ D E-F# G# A B] kanhti interval kang bedané utawa kacèké akèh. Komposisi musik gamelan digawé kanthi aturan-aturan kang gumahtok, yaiku gamelan ana rong puteran lan duwé pathet, ana watesé sak gongan lan melodhiné digawé ing unit kang kasusun saka 4 nadha.

Zoetmulder ngandharaken bilih tembung gamel kaliyan piranti musik perkusi yaiku piranti musik ingkang ditabuh. Miturut basa BaliBali wonten istilah gambèlan ingkang dados gamelan. Konon, ing mitologi Jawa, gamelan dipunriptakken déning Sang hyang GuruSang Hyang Guru ing warsa Saka, déwa ingkang mandhégani sadaya Tanah Jawa, kaliyan pura ing Gunung Mahendra ing Medangkamulan (sapunika Gunung Lawu). Sang Hyang Guru punika nyiptakaken 2 Gong kanggé ngundang arwah déwa-déwa, lajeng saged kasusun set gamelan. Gamelan ing jaman rumiyin dipundamel saking watu, wit-witan, balung kéwan. Nalika ing jaman modhèren sapunika, piranti gamelan dipunriptakaken kanthi nglampahi prosès indhustri, ingkang bahanipun warni-warni. Gamelan saged dipundamel saking timah putih (Sn) lan tembaga (Cu), ugi saged dipundamel saking kuningan, singen, utawa Wesi.

Gamelan lumrahé kanggo ngiringi jogèdan, utawa kagunan pertunjukkan kaya ta wayang kulit lan kethoprak.Gamelan lumrahé kanggo ngiringi swara penyanyi Jawa.Penyanyi kang lanang diarani wiraswara déné penyanyi kang wadon jenengé waranggana. Kagunan gamelan kang kerep dipentasaké jaman saiki wujud gamelan klasik lan kontemporèr. Salah sijiné gamelan kontemporèr yaiku jazz-gamelan kang duwé campuran musik kang nadhané pentatonis lan diatonis.

Salah sijiné panggonan kanggo ndeleng kagunan gamelan yaiku ing Kraton Yogyakarta. Lumrahé dianakaké ing Bangsal Sri Maganti. Déné kanggo ndeleng prangkat gamelan kang umuré wis tuwa yaiku ing panggonan bangsal liyané kang manggon rada memburi.

Bukti Otentik

Nalika jaman Majapahit, instrument gamelan ngalami perkembangan kang apik banget kanthi ngraih wujud nganti saiki lan kasebar ing manéka laladan, kaya ta :

1. Bali.
2. Sunda utawa Jawa Barat.

Bukti otentik kang sepisanan babagan kaanan gamelan tinemu ing Candhi Borobudur, Magelang Jawa Tengah kang ngadeg awit abad kaping 8. Ing reliefé katon manéka piranti kaya ta :

• suling bambu.
• lonceng.
• kendhang (ing manéka ukuran).
• kecapi.
• instrument kang ana dawai utawa senaré kang biyasa digésék lan dipetik, kalebu sithik gambaran babagan èlemèn instrumen logam. Perkembangan sawisé iku, gamelan kanggo ngiringi pagelaran wayang lan jogèdan . Kanthi akhiré ngadheg dhéwé minangka musik dhéwé lan dijangkepi karo swara para sindhen.

Jinis

Jinis gamelan warna-warna lan kapérang miturut laras lan tlatah panyebarané. Munculé gamelan didhisiki karo budaya Hindhu-Buda kang ndominasi Indonèsia kanthi awal mangsa pencatatan sajarah, kang uga makili kagunan asli Indonésia . Instrumené dikembangaké kanthi dhapuré kaya mangkéné iki ing jaman Karajan Majapahit . Ing pambedané karo musik India, siji-sijiné dampak ke-India-an ing musik gamelan yaiku kepriyé cara nyanyikaké . Ing mitologi Jawa, gamelan diciptakaké déning Sang Hyang Guru ing mangsa Saka, déwa kang nguwasani kabèh tanah Jawa, kanthi pura ing gunung Mahendra ing Medangkamulan (saiki Gunung Lawu) . Sang Hyang Guru pertamané nyiptakaké gong kanggo ngundhang para déwa . Kanggo pesen kang luwih mligi banjur nyiptakaké rong gong, sawisé iku dumadi set gamelan .

Miturut larasé

• Gamelan laras sléndro
• Gamelan laras pélog, béda karo gamelan laras Slendralaras pélog ana angka 4 (papat) karo 7 (pitu). Dadi titi laras ing laras pélog duwé 7 nada pepaka yaiku 1 2 3 4 5 6 7
• Gamelan laras prawa (Pasisir)

Miturut tlatah sumebaré

Saben laladan ing Nusantara nduwé gamelan kang béda-béda miturut tlatah budayané, piranti gamelan kang dianggo uga rupa-rupa lan béda-béda.

• Gamelan Jawa

Gamelan Jawa yaiku musik kang cinipta saka paduan swara gong, kenong, lan piranti musik Jawa liyané. Irama musik kang alus nggambaraké kaselarasan urip wong Jawa kang nggawé tenang jiwa nalika dirungokaké. Gamelan Jawa ngrembaka ing Yogyakarta. Gamelan Jawa béda karo Gamelan Bali lan Gamelan Sunda. Gamelan Jawa duwé nada kang luwih alus lan slow, béda karo gamelan Bali kang rancak lan gamelan Sunda kang didominasi swara suling . Gamelan-gamelan iki béda amarga Jawa duwé pandangan urip dhéwé kang béda karo Sunda utawa Bali, déné pandangan urip iki digambaraké sajeroning irama musik gamelan Jawa.

Pandangan urip Jawa kang digambaraké sajeroning musik gamelan yaiku kaselarasan kauripan jasmani lan rohani, kaselarasan sajeroning omongan lan tumindak saéngga minangka toléransi ing sasama. Wujud nyata ing musik gamelan Jawa yaiku tarikan tali rebab kang sedengan, paduan seimbang swara kenong, srin, kendang lan gambang lan swara gong kanggo nutup irama.

Gamelan lumrahé dianggo ngiringi pagelaran wayang lan jogèd-jogèdan. Saliyané musik, gamelan Jawa uga ana swara sindhén kang nembangaké lancaran, ladrang, lan gendhing-gendhing Jawa.

Saperangkat gamelan diisi karo akèh piranti musik. Piranti musik iki yaiku piranti usik kaya drum kang dirani kendang, rebab lan celempung, gambang, gong lan suling pring. Komponèn utama kang nyusun piranti-piranti musik gamelan yaiku pring, logam, lan kayu.Saben piranti musik duwé fungsi dhéwé-dhéwé ing pagelaran musik. Kaya ta gong kang duwé peran kanggo nutup irama musik kang dawa lan ménéhi kaseimbangan sawisé musik diiringi irama gendhing .

• Gamelan Banyuwangen
• Gamelan Banyumasan
• Gamelan Sundha
• Gamelan Crebonan
• Gamelan Bali

Pathet

Ing laras sléndro ana telung pathet.

• Sléndro pathet nem
• Sléndro pathet sanga
• Sléndro pathet manyura

Ing laras pélog uga ana telung pathet.

• Pélog pathet lima
• Pélog pathet nem
• Pélog pathet barang

Pathet iku kaya ta panggonan kanggo gendhing utawa kang ngatur gendhing. Ing wayang kulit yèn ditanggap ing wayah bengi uga nggunakaké pathet ing tabuhan gamelan. Pathet iki mertandaké wayah.

• Sléndro pathet nem saka jam 09.00-12.00 bengi
• Sléndro pathet sanga saka 00.00-03.00 ésuk
• Sléndro pathet manyura saka 03.00-06.00 ésuk

Gladri

• 
  balungan
• 
  kendhang
• 
  gong
• 
  bonang
• 
  celempung

Pranala njaba

• Gendhing Jawa Archived 2007-02-02 at the Wayback Machine.
• American Gamelan Institute
• Situs tentang gamelan di NIU
• Gendhing Jawa Archived 2007-02-02 at the Wayback Machine.
• Gamelan, Orkestra a la Jawa
• Jogjaethnic