Deleng sumberé Durèn

{{Taxobox
| color = lightgreen
| name = Durèn
| image = Dhurèn.jpg
| image_width = 250px
| image_caption = '''Durèn'''
|regnum = [[Tetuwuhan|Plantae]]
|unranked_divisio = [[tetuwuhan ngembang|Angiospermae]]
|unranked_classis = [[Eudicots]]
|unranked_ordo = [[Rosids]]
| ordo = [[Malvales]]
|familia = [[Malvaceae]]
|subfamilia = [[Helicteroideae]]
|tribus = Durioneae
| genus = '''''Durio'''''
|genus_authority = [[Carl Linnaeus|L.]]
|synonyms = ''Lahia'' <small>Hassk.</small><ref name="GRIN">{{cite web |url=http://www.ars-grin.gov/cgi-bin/npgs/html/genus.pl?4046 |title=''Durio'' L. |work=[[Germplasm Resources Information Network]] |publisher=[[United States Department of Agriculture]] |date=2007-03-12 |accessdate=2010-02-16}}</ref>
|subdivision_ranks = Spesies
|subdivision = Saiki ana 30 spésies kang diakoni {pirsani tèks)
|}}
'''Durèn''' iku kalebu [[tetuwuhan|tuwuhan]] [[woh|woh-wohan]] kang wujud [[wit]]. Sebutane durèn diprakirakaké saka istilah [[Malayu]] yaiku saka tembung ''duri'' kang diakhiri panambang-an saéngga dadi [[durén|durèn]].<ref name="internet1">[http://www.juntak.com Durian] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170605055559/http://juntak.com/ |date=2017-06-05 }}(diundhuh tanggal 15 April 2011)</ref> Tembung iki mligi kanggo nyebut woh kang kulite duwé [[eri]] kang lancip-lancip.<ref name="internet1"/>

Wit durèn kalebu jinis famili ''Bombaceae'', bangsane wit kapuk-kapukan. Sing umum ingaran durèn yaiku wit saka marga (gènus) [[Durio]], [[Nesia]], [[Lahia]], [[Boschia]], lan [[Coelostegia]].<ref name="internet1"/>

== Sajarah ==
Tuwuhan durèn asalé saka alas [[Malaysia]], [[Sumatra]], lan [[Kalimantan]].<ref name="internet1"/> Panyebarane durèn menyang arah kulon yaiku ing [[Thailand]], [[Birma]], [[India]], lan [[Pakistan]]. Woh durèn wiwit ngrembaka ing [[Asia Kidul-wétan]] kawit abad 7 M.

Ing [[Indonésia]], wit durèn ana ing kabéh pelosok [[Pulo Jawa]] lan [[Sumatra]]. Ing [[Kalimantan]] lan [[Papua]] lumrahé ana ing alas, pinggir kali. Ing donya, wit durèn nyebar marang sakabéhane [[Asia Kidul-wétan]], saka [[Sri Lanka]], [[India]] sisih kidul nganti [[New Guenea]]. Durèn legi rasané.<ref name="internet1"/>

== Dasanama ==
Ana akèh jeneng lokal. Jeneng paling akèh tinemu ing [[Kalimantan]], kang ngacu marang manéka variyetas lan spésies kang  béda. Durèn ing [[Sumatra]] ditepungi minangka ''durèn'' (padha karo [[basa Indonésia]]) lan ''duren'' (basa Gayo). Ing tlatah Jawa, durèn ([[basa Jawa]], [[basa Batawi]]) lan ''kadu'' ([[basa Sundha]]). Ing [[Sulawesi]], wong [[Kutha Manado|Manado]] nyebut woh iki minangka ''duriang'', sauntara wong [[Toraja]] nyebut ''duliang''. Ing [[Pulo Seram]] pérangan wétan ingaran ''rulen''.<ref name="pusri">[http://www.pusri.co.id/budidaya/buah/DURIAN.PDF Durian. Petunjuk Budidaya dari PT Pusri.]{{Pranala mati|date=September 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>

== Dhéskripsi ==
[[Gambar:Durio zibethinus A.jpg|thumb|right|250px|Wit durèn {kiwa} lan pepagan (tengen).]]
[[Gambar:Durian leaves.jpg|thumb|right|250px|Godhong durèn.]]
[[Gambar:Meis durian flowers (1038579655).jpg|thumb|right|250px|Kembang durèn.]]
[[Wit]] [[tetuwuhan taunan|taunan]], [[tetuwuhan ijo langgeng|ijo langgeng]] (pangguguran [[godhong]] ora gumantung mungsa) nanging ana wektu tinentu kanggo nuwuhaké godhong-godhong anyar (kalamangsa ''flushing'' utawa paronan) kang dumadi sawisé mangsa awoh rampung. Tuwuh dhuwur bisa nganti 25–50 [[mèter|m]] gumantung spésiyése,<ref name=Brown/> wit durèn asring duwé [[oyot|banir]] (oyot papan). [[Pepagan]] (kulit batang) awerna coklat semu abang, nglothok ora aturan. [[Tajuk (botani)|Tajuké]] rindhang lan renggang.

[[Godhong]] awangun jorong nganti lansét, 10-15(-17) [[sentimeter|cm]] × 3-4,5(-12,5) cm; manggon seling-seling; mawa tangké; pangkale lancip utawa tumpul lan pucuke lancip nglandhai; sisih ndhuwur warna ijo padhang, sisih ngisor katutup sisik-sisik warna [[pérak]] utawa [[emas|kaemasan]] kanthi wulu-wulu lintang.<ref name="verheij_192">Verheij, E.W.M. dan R.E. Coronel (eds.). 1997. ''Sumber Daya Nabati Asia Tenggara 2: Buah-buahan yang dapat dimakan''. PROSEA – Gramedia. Jakarta. ISBN 979-511-672-2. Hal. 192-198.</ref>

[[Kembang]] (uga wohé) muncul langsung saka batang (''cauliflorous'') utawa pang-pang kang tuwa ing pérangan pangkal (''proximal''), maklompok sajeroning karangan isi 3-10 kuntum awangun [[kembang|tukal]] utawa malai rata. Kuncup kembange mbunder, watara 2&nbsp;cm diametere, mawa gagang dawa. Kelopak kembang wangun tabung sadawané lk. 3&nbsp;cm, godhong kelopak tambahan kapecah dadi 2-3 cuping awangun bunder endhog. Makutha wangun [[spatula|sudip]], kira-kira 2× dawané kelopak, cacahé 5 helai, wernané semu putih. [[Benang sari]]né akèh, kapérang dadi 5 dhompol; endhas [[putik]]é mbéntuk bongkol, kanthi gagang mawa wulu.<ref name=verheij_192/> Kembang muncul saka kuncup [[dormansi|dorman]], megar nalika wayah soré lan tahan nganti sapérangan dina. Nalika awan kembang nutup. Kembang iki nyebaraké aroma wangi kang asalé saka [[klanjer]] [[nektar]] ing pérangan pangkalé kanggo narik kawigatèn [[lawa]] minangka panyerbuk mligi.<ref>{{cite book |author=Whitten, Tony |title=The Ecology of Sumatra |publisher=Periplus |year=2001 |isbn = 962-593-074-4 |page=329}}</ref> Kajian ing Malaysia nalika taun 1970-an nuduhaké yèn panyerbuk durèn yaiku lawa ''Eonycteris spelaea''. Panlitèn taun 1996 luwih adoh nuduhaké yèn kéwan liya, kaya ta manuk madu Nectariniidae lan lebah mèlu uga sajeroning panyerbukan telung krabat durèn liyané.<ref name=Brown>{{cite book |author=Brown, Michael J. |title=Durio — A Bibliographic Review |publisher=International Plant Genetic Resources Institute (IPGRI) |year=1997 |url=http://www.bioversityinternational.org/publications/Pdf/654.pdf |format=PDF |isbn=92-9043-318-3 |accessdate=2008-11-20}}</ref><ref>{{cite journal |title=Bird-pollination of Three Durio Species (Bombacaceae) in a Tropical Rainforest in Sarawak, Malaysia |author=Yumoto, Takakazu |journal=[[American Journal of Botany]] |volume=87 |issue=8 |pages=1181–1188 |year=2000 |doi=10.2307/2656655 }}</ref>

[[Woh]] durèn duwé jinis kapsul wangun [[bal (géometri)|bulet]], [[elips|bulet endhog]] nganti [[elips|lonjong]], kanthi dawa tekan 25&nbsp;cm lan diameter tekan 20&nbsp;cm.<ref name=verheij_192/> Kulit wohé kandel, lumahané mawa pojok tajem ("mawa eri", mula diarani "durèn", sanajan iki dudu [[eri]] sajeroning pangertèn [[botani]]), awerna ijo semu kuning, semu coklat, nganti semu klawu.

Woh ngrembaka sawisé [[pambuahan]] lan merlokaké 4-6 sasi nganti mateng. Nalika mangsa pamatengan dumadi pasaingan antarwoh ing sawijining golongan, saéngga mung siji utawa sapérangan woh kang bakal mateng, lan sisané palastra. Woh bakal tiba dhéwé yèn wis mateng. Lumrahé bobot woh durèn bisa nganti 1,5 tekan 5 [[kilogram]], saéngga [[kebon]] durèn dadi kawasan kang mbebayani nalika mangsa durèn. Yèn tiba ing sandhuwuré sirah sawijining wong, woh durèn bisa njalari tatu abot utawa malah pepati.

Saben woh duwé lima ruwang (awam ngarani "kamar"), kang nuduhaké akèhé [[godhong woh]] kang diduwèni. Saben ruwangan kaisi déning sapérangan [[wiji]], lumrahé telung butir utawa luwih, lonjong tekan 4&nbsp;cm dawané, lan wernané jambon semu coklat ngilap. Wiji kawungkus déning arilus ([[salut wiji]], kang biyasa diarani "daging woh" durèn) awerna putih tekan kuning padhang kanthi kakandelan kang manéka variasiné, nanging ing [[variétas|kultivar]] unggul kakandelan arilus iki bisa tekan 3&nbsp;cm. Wiji kanthi salut wiji sajeroning padagangan diarani ''ponggè''. [[Pamuliaan tetuwuhan|Pemuliaan]] durèn diarahaké kanggo ngasilaké wiji kang cilik kanthi salut wiji kang kandel, amarga salut wiji iki wujud pérangan kang dipangan. Sapérangan variétas unggul ngasilaké woh kanthi wiji kang ora ngrembaka nanging kanthi salut wiji kandel (diarani "sukun").

== Budidaya lan panangkaran ==
=== Papan kang cocog kanggo nandur durèn<ref name="internet1"/> ===
Wit durèn cocogé ditandur ing lemah kang subur (lemah kang sugih unsur organiké). Lemah kang cocog kanggo durèn yaiku jinis lemah grumosol lan andosol. Lemah kang duwé titikan warnané [[ireng]] rada klawu, struktur lemahé kang lapisan ndhuwur yaiku lemah remukan, sisih lapisan sakngisoré awujud gumpalan, lan duwé daya serep [[banyu]] kang gedhé. Drajat keasamané lemah kang cocog kanggo durèn yaiku (pH) 5-7, kanthi pH optimum 6-6,5.

Wit durèn kalebu wit taunan kang duwé oyod jero, saéngga mbutuhaké banyu kang cukup. Dhuwuré ora éntuk punjul 800 m dpl. Nanging ana uga wit durèn kang cocog ditandhur ing panggonan kang dhuwur.

=== Panangkaran ===
[[Gambar:Durian plant.jpg|thumb|right|250px|Winih durèn (D123/kultivar Chanee) umur 8 sasi, ditandur ing Uppsala, Swèdhen sasi April 2006.]]
Panangkaran durèn ing désa-désa lumrahé kanthi migunakaké [[wiji]]. Panangkaran mawa wiji uga dilakokaké kanggo éntuk batang ngisor sajeroning [[panangkaran vegetatif]]. Wiji durèn asifat ''recalcitrant'', mung bisa urip kanthi kadar banyu dhuwur (sandhuwuré 30% bobot) lan tanpa ''perlakuan'' tinentu mung bisa tahan seminggu sadurungé akiré [[embrio]]né mati. Kanthi mangkono wiji kudu énggal disemai sawisé wohé dibukak.

Wit durèn wiwit awoh sawisé 4-5 taun, nanging sajeroning budidaya bisa dicepetaké yèn migunakaké [[winih]] asil [[panangkaran vegetatif]]. Tèknik-tèhnik kang dipigunakaké yaiku pancangkokan (arang dilakokaké), panyusuan (arang dilakokaké), panyambungan sandhing (''inarching''), panyambungan celah (''cleft grafting''), utawa okulasi (''budding'').<ref name="pusri"/> Tèknik kang pungkasan iki saiki kang paling akèh dilakokaké. Sapérangan penangkar saiki uga ngetrepaké [[reproduksi vegetatif|panyambungan mikro]] (''micrografting''). Tèknik iki dilakokaké nalika batang ngisor isih enom umuré saéngga nambah rikat mangsa tunggu. Kacathet yèn durèn asil panangkaran vegetatif bisa ngembang sawisé 2-3 taun.

Durèn uga mungkinaké ditangkaraké kanthi ''[[in vitro]]'' ([[kultur jaringan]]).

=== Ama lan lelara ===
[[Ama]] kang nyerang durèn ing antarané yaiku uler panggèrèk woh (gala-gala), uler panggèrèk kembang, lan ''[[kutu loncat]]'' durèn (ngisep cuwèran godhong enom).<ref name="pusri"/>

[[Lelara]] utama durèn yaiku busok oyot lan batang ''[[Pythium complectens]]'', mati bibit (uga déning patogèn kang padha), lelara blendok/kanker ''[[Phytophthora palmivora]]'', lan [[jamur upas]] kang nyerang batang/pang.<ref name="pusri"/><ref>[http://era.deedi.qld.gov.au/1322/ Pythium vexans] di laman Widely Prevalent Fungi</ref>

== Karagaman ==
=== Variétas durèn ing Indonésia ===
Ing ngisor iki dhaftar variétas durèn (''D. zibethinus'') ing Indonésia:<ref name="capit3">Paimin, F.R. dan E. Syariefa. 2003.''Durèn incaran berbagai
daerah. TRUBUS 398'' (halaman 18-19)</ref>
{{br}}
{| align=center border="1" cellpadding="4" cellspacing="0" style="border:1px solid #aaa; border-collapse:collapse"
|-bgcolor="#ECECEC"
! No.
! Jeneng varietas
! Dhaérah asal
! Karakteristik daging woh
|-
| 1.
| Emas 
| [[Pandeglang]], [[Jawa Kulon]]
| kandel, warnané kuning rada kaemasan, manis, tèksturé garing
|-
| 2.
| Hepe  
| Pandeglang, Jawa Kulon
| kandel, warnané kuning pucet, manis, tèksturé garing
|-
| 3.
| Si kuning 
| Pandeglang, Jawa Kulon
| manis, tèkstur garing, wijiné gedhé
|-
| 4.
| Si boboko 
| [[Kutha Serang|Serang]], Jawa Kulon
| kandel
|-
| 5.
| Si bongkok 
| Serang, Jawa Kulon
| kandel lan duwé aroma kang tajem
|-
| 6.
| Si liter 
| Serang, Jawa Kulon
| wernané kuning pucet lan ora mambu
|-
| 7.
| Matahari 
| [[Cianjur]], Jawa Kulon
| kandel lan manis
|-
| 8.
| Bokor 
| Cianjur, Jawa Kulon
| kandel, kuning, manis, tèksturé garing, wijiné cilik
|-
| 9.
| Gandaria 
| [[Sukabumi]], Jawa Kulon
| kandel, manis, pulen, tèksturé garing
|-
| 10.
| Petruk 
| [[Jepara]], [[Jawa Tengah]]
| kandel, manis, kuning, seraté alus, lan wijiné cilik
|-
| 11.
| Vera
| [[Semarang]], Jawa Tengah
| kandel, kuning, manis, arum, tèksturé garing
|-
| 12.
| Bubur 
| Semarang, Jawa Tengah
| kandel, putih, manis, tèksturé lembèk kaya bubur, lan wijiné gedhé
|-
| 13.
| Kopek/Kempis
| Semarang, Jawa Tengah
| kandel, kuning kaemasan, aromané tajem, wijiné cilik
|-
| 14.
| Kendi
| Semarang, Jawa Tengah
| kuning cerah, manis, arum, tèksturé garing
|-
| 15.
| Kerikil
| Semarang, Jawa Tengah
| kuning semu putih, manis, tèksturé lembèk
|-
| 16.
| Menorèh
| [[Yogyakarta]]
| kandel, kuning cerah, manis rada pait, arum, tèksturé garing
|-
| 17.
| Sukun
| [[Malang]], [[Jawa Wétan]]
| kandel, garing, tèksturé alus, putih rada kuning, manis, lan duwé wiji siji
|-
| 18.
| Sunan
| Malang, Jawa Wétan
| kandel, garing, tèksturé alus, manis, arum, lan wijiné cilik
|-
| 19.
| Bajul
| Malang, Jawa Wétan
|-
|-
| 20.
| Dhépok 1
| Malang, Jawa Wétan
| kandel, kuning rada putih, manis, aromané tajem
|-
| 21.
| Dhépok 2
| Malang, Jawa Wétan
| kandel, kuning kaputihan, manis, aromané tajem
|-
| 22.
| Simas
| Malang, Jawa Wétan
| kuning pucet, manis, tèksturé garing
|-
| 23.
| Sukarno/Ajimah
| Malang, Jawa Wétan
|-
|-
| 24.
| Bido
| [[Jombang]], Jawa Wétan
| kandel, manis rada pait, tèksturé garing
|-
| 25.
| Wonosalam
| [[Mojokerto]], Jawa Wétan
| kandel, kuning, manis, tèksturé garing
|-
| 26.
| Bestala
| [[Buleleng]], [[Bali]]
| kuning padhang, manis, aromané kuwat, tèksturé garing
|-
| 27.
| Jering
| Buleleng, Bali
| rada kapérakan pucet, manis rada pait
|-
| 28.
| Gloso
| Buleleng, Bali
| manis, tèksturé garing
|-
| 29.
| Setapak
| [[Pasaman]], [[Sumatra Kulon]]
| kandel, kuning pucet, manis, aromané tajem, tèksturé garing
|-
| 30.
| Belimbing
| Pasaman, Sumatra Kulon
| kuning, manis, tèksturé garing
|-
| 31.
| Jantung
| Pasaman, Sumatra Kulon
| kuning, manis, aromané kurang kuwat, lembut, wijiné gedhé
|-
| 32.
| Sari Kampih
| [[Tanah Datar]], Sumatra Kulon
| kandel, kuning kusem, manis, tèksturé garing
|-
| 33.
| Bantal
| [[Bengkulu]]
| kandel, putih rada kapérakan, manis
|-
| 34.
| Tembago
| Bengkulu
| kandel, kuning tembaga, manis
|-
| 35.
| Mentéga
| Bengkulu
| kandel, kuning padhang, manis
|-
| 36.
| Lepot
| [[Kutai Kulon]], [[Kalimantan Wétan]]
| kandel, manis, tèksturé garing
|-
| 37.
| Gajah
| [[Manado]], [[Sulawesi Lor]]
| kuning
|-
| 38.
| Mentéga
| Manado, Sulawesi Lor
| kandel, wernané rada kuning, manis, tèksturé garing
|-
|}{{br}}
[[Gambar:D101 and random stock.jpg|thumb|250px|Varietas lokal (kiwa) lan klon D101 (tengen)]]

=== Kultivar unggul saka manca ===
Ing Malaysia, kultivar durèn unggul asil selèksi diwènèhi kodhe nomer kanthi abjad D ing ngarepé. Sapérangan ing antarané yaiku
* 'D24'
* 'D99'
* 'D123'
* 'D145'
* 'D158'
* 'D159' (klon padha karo varietas 'Montong').
* 'D169'

== Paédah ==
Saliyané wohé kanggo panganan kang seger lan kanggo olahan liyané, pérangan liya saka durèn uga duwé paédah kanggo kauripan [[manungsa]]<ref name="internet1"/>. Wit-witané bisa kanggo nyegah érosi ing lahan utawa [[lemah]] kang miring. [[Kayu]]né bisa kanggo bahan yasan utawa perkakas ''rumah tangga''. [[Wiji]]né kang duwé kandhungan [[pati]] kang gedhé, duwé potènsi kanggo alternatip panganan. Sauntara kulité bisa dimupangataké kanggo awu gosok, carané dipépé nganti garing lan dibakar nganti remuk.

== Durèn ing Indonésia ==
Dilapuraké, saka watara 27 jinis durèn ing alam donya, 18 jinis ing antarané thukul ing [[Kalimantan]], 11 jinis ing [[Malaysia]], lan 7 jinis ing [[Sumatra]].<ref name="capit1">Kostermans, A.J.G.H. 1958.''The gènus Durio Adans''. (Bombac.). Reinwardtia (kaca 47-153)</ref> Akèhé jinis durèn ing Kalimantan duwé gambaran manawa tlatah iki dadi sentra wigati utawa punjer kanggo panyebarané durèn.<ref name="capit4">Buletin Plasma Nutfah Vol.11 No.1 Th.2005 (kaca 28)</ref> Ing [[Indonésia]] bisa tinemu jinis durèn kang pirang-pirang warna ana kang béda ing rasané, aromané, lan warna daging wohé (isiné), uga ana durèn kang ora ana wijiné.<ref name="capit4"/>

Durèn kalebu komoditas woh-wohan kang duwé pangaji ékonomis ing pasaran.<ref name="capit4"/> [[Indonésia]] ing taun 1985/1986 dilapuraké dadi nagara pangasil durèn paling akèh nomer loro sawisé [[Thailand]], yaiku ngasilaké 200.000 ton<ref name="capit2">Subhadrabandhu, S., J.M.P. Schneemann, and E.W.M.
Verheij. 1991.''Edible Fruits and Nuts. Plant Resources of South-East Asia (PROSEA)''. Netherland: Pudoc</ref>. Nanging saiki Indonésia malah ngimpor woh-wohan saka Thailand, kalebu uga durèn.<ref name="capit4"/> Masalah iki disebabaké amarga kualitas durèn Indonésia luwih cilik ketimbang durèn saka Thailand. Kamangka Indonésia, mligi Kalimantan iku dadi punjer panyebarané durèn.<ref name="capit4"/>

== Panganan Saka Durèn ==
Akeh panganan kang duwé bahan dhasar Durèn, kaya ta ager-ager rasa durèn, ès durèn nganti sop durèn. Sop durèn wis wiwit kondhang ing salah sawijining tlatah kaya ta Dhépok kan Jakarta. Ana salah sawijining warung ès kang nyepakaké sop durèn kanggo pelanggané. Sop durèn iku mau duwé peranganing jeni; ana sop duren ketan, sop duren klapa, sop duren roti, sop duren keju lan liya-liyané. Sop duren kang kondhang ing kutha Dhépok ana ing dalam Margondha. Regané sop durèn iku mau mung Rp 8.000,-nganti Rp 12.000,-. [[Gambar:Sop Durèn.jpg|thumb|250px|Sop Durèn]]

== Deleng uga ==
* [[Durèn monthong]]
* [[Durèn pétruk]]

== Cathetan sikil ==
{{reflist}}

== Pranala njaba ==
{{sisterlinks|Durèn}}
*  [http://dhokumèn.deptan.go.id/doc/BDD2.nsf/828b6c655a82612e4725666100335d9e?OpenView&Start=9.26&Count=30&Expand=9.26 Sapérangan kultivar durèn sing dirilis Deptan]{{Pranala mati|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}
*  [http://www.hort.purdue.edu/newcrop/morton/durian_ars.html Durian - Fruits of warm climates]
* {{ms}} [http://agrolink.moa.my/doa/bdc/fruits/durian/durtek.html Info ing situs Dept. Pertanian Malaysia] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050309135942/http://agrolink.moa.my/doa/bdc/fruits/durian/durtek.html |date=2005-03-09 }}

{{Woh-wohan}}

[[Kategori:Woh-wohan]]