Wong Turki Bulgari
Wong Turki Bulgaria (basa Bulgaria: български турци, Bǎlgarski Turci, Turkis: Bulgaristan Türkleri) kuwi sawijining golongan ètnis Turki saka Bulgaria. Ing taun 2011 cacahé ana 588.318 utawa sakiwa tengené 8,8% saka kang ndunungi total nagara iki, dadi golongan iki kalebu minoritas ètnis kang gedhé dhéwé ing nagara iki. Akèhé wong Turki Bulgaria uripé ana ing provinsi kidul Kardzhali lan provinsi-provinsi Shumen, Silistra, Razgrad lan Targovishte. Saliyané iku uga ana diaspora ing nagara-nagara kaya ta Turki, Ostenrik, Walanda lan Swèden. Sing akèh dhéwé ya ana ing Turki.
Wong Turki Bulgaria iku anak turuné para panjajah Turki kang ngleboni kukuban iki sawisé dibedhah déning wadyabala Usmani ing pungkasané abad kaping 14 utawa awal abad kaping 15 lan uga wong-wong Bulgaria pribumi kang lumebu agama Islam lan banjur diturkifikasi nalika kuwasané paréntahing Usmani. Nanging uga ana patunjuk manawa sawatara wong Turki ing Bulgaria iku anak turuné langsung sawatara suku-suku Turkik Pecheneg, Oğuz lan Cuman Abad Tengahan awal. Sawetara sumber kaya ta P. Mutafchiev lan Škorpil kakang adhi malah ngandharaké manawa para wadyabala Usmani nalika ngasoraké kukuban-kukuban iki ketemu sawijing populasi abasa Turkik ing tlatah lor-kulon Bulgaria. Komunitas Turki dadi sawijining minoritas ètnis nalika Kapangèranan Bulgaria diadegaké sawisé Perang Ruslan-Turki ing taun 1877-78.
Komunitas iki ndarbèni kasadaran ètnis Turki lan béda karo mayoritas wong ètnis Bulgaria lan turahé bangsa Bulgaria déné basané, agama lan tradisiné.
Sangkan paraning kanthi gènètis
[besut | besut sumber]Riset DNA kang nliti telung golongan ètnis ing Bulgaria: wong ètnis Bulgaria, Turki lan Romani ndhedhesaké mawa analisis khromosom Y ing STR manawa ana prabédan signifikan antara telung populasi iki. Studi iki ngwedharaké cacah dhuwur haplotip kang khas kanggo saben populasi, ana 54 haplotip antara 63 wong lanang Turki kang ditès. Haplotip wong Turki ing Bulgaria manawa dikonvèrsi ing haplogrup mènèhi frékwènsi kaya ngéné: J2 (18%), I2 (13%), E (13%), H (11%), R1a (10%), R1b (8%), I1 (6%), J1 (6%), G (6%), N (5%), Q (3%). Haplogrup kang lumrah dhéwé antara wong Turki ing nagara Turki iku uga J2. Haplogrup akèh dhéwé nomer loro I2 iku mèh ora ana ing Turki lan Asia, lan iku haplogrup kang lumrah dhéwé antara wong Bulgaria lan ing tlatah Balkan. Wong Romani akèhé ndarbèni haplogrup H lan iki kang béda dhéwé karo rong golongan liyané. Haplogrup N lan Q akèhé didarbèni wong ing turunan Altai lan Asia Tengah.
Sawijining studi Y-DNA ing bangsa-bangsa Slavik lan para tanggané nuduhaké rong distribusi statis kang adoh dohé déné cacahé détail kang disinaoni, dhedhasar wiji-wiji pasangan FST, wong Turki Bulgaria akèhé mèmper dhéwé karo wong Turki Anatolia, banjur karo wong Italia lan sawisé iku wong Bulgaria lan liyané. Kamangka dhedhasar wiji RST wong Turki Bulgaria mèmper dhéwé karo wong Bulgaria, sawisé iku wong Makédonia, Turki Anatolia, Sèrbia lan liyané. Kamangka wong Baltia lan Slavia akèhé ora ana gegayutané.
Babad cekak
[besut | besut sumber]Wong Turki mondhok ing wewengkoné nagara Bulgaria modèren sajeroning lan sawisé panaklukan Usmani ing Balkan ing pungkasané abad kaping 14 lan 15. Minangka golongan ètnis kang dominan dhéwé ing Kakaisaran Usmani, sajeroning limang abad, golongan iki mainaké peran wigati ing kauripan ékonomi lan budaya.
Miturut sajarawan Halil Inalcik, kaum Usmani mastèkaké anané wong Turki kang cacahé cukup gedhé ing basis-basis urban ngarep kaya ta Nikopol, Kyustendil, Silistra, Trikala, Skopje, Vidin lan sakiwa tengené. Wong Muslim Usmani dadi mayoritas sakiwa tengené dalan-dalan stratègis ing Balkan kidul wiwit saka Trasia menyang Makédonia lan pasisiran Adriatik lan manèh saka lebak-lebak Maritsa lan Tundzha menyang tlaltah Donau.
Miturut Aubaret, konsul Prancis ing Ruse taun 1876 ing Vilayet Danubia (kang uga ngandhut wewengkon Kapangèranan Bulgaria pasca 1878 tanpa Rumelia Wétan, Dobruja Lor lan tlatah Niš) waé ana 1.120.000 wong Muslim lan 1.233.500 wong non-Muslim lan ing antarané ana 1.150.000 wong Bulgaria. Antara 1876 lan 1878, déné émigrasi, rajapati, épidemi lelara lan kaliren, sabagéan gedhé kang ndunungi Turki cures. Lungané wong Turki menyang Anatolia lumangsung kanthi sinambungan gumantung marang kawicaksanané réjim kang lagi kuwasa nganti taun 1925, sawisé iku émigrasi dirégulasi.
Nalika abad 20, Bulgaria uga nganakaké déportasi peksa lan pangusiran, kang uga kena ing populasi Muslim Pomak.
Gelombang gedhé dhéwé émigrasi Turki kalaksanan ing taun 1989 nalika 310.000 wong Turki ninggal Bulgaria sawisé réjim kuminis Todor Zhivkov nganakaké kampanye pulitik asimilasi lan ing taun iku lèngsèr. Nanging 150.000 antarané bali manèh antara 1989 lan 1990. Program iki kang diwiwiti taun 1984 meksa kabèh wong Turki lan Muslim liyané supaya nganggo jeneng-jeneng Kristen lan njabel adat tradhisi Muslim. Alesan kampanye asimilasi taun 1984 iki ora cetha, nanging akèh sarjana percaya manawa prabédané angka lair antara wong Turki lan Bulgaria gedhé. Pamaréntah resminé ngandharaké manawa wong Turki ing Bulgaria iku sajatiné wong pribumi Bulgaria kang diturkifikasi lan kanthi sukalila ngganti jeneng Turkiné utawa Muslimé bali dadi jeneng Bulgaria utawa Slavia. Nalika mangsa iki, otoritas Bulgaria maido kabèh lapuran ngenani panindhesan ètnis lan manawa ètnis Turki iku ana ing nagara iki. Sajeroning tahap ganti jeneng kampanye iki, kutha-kutha lan désa-désa Turki, diubengi militèr Bulgaria. Para warga diwèhi kartu idèntitas anyar mawa jeneng-jeneng Bulgaria. Manawa ora bisa nuduhaké kartu anyar, tegesé wong ora bisa olèh gaji, narik dhuwit saka rékening bank utawa olèh pangsiyun. Akte lair lan kawin namung bisa diwetokaké nganggo jeneng Bulgaria. Klambi adat Turki dilarang lan akèh omah-omah diglédhah kanggo nggolèki ciri-ciri idèntitas Turki. Masjid-masjid akèh kang ditutup utawa digempur. Jeneng-jeneng Turki ing kijing diganti mawa jeneng-jeneng Bulgaria. Miturut prakiran, antara 500 nganti 1.500 wong dipatèni nalika nglawan kawicaksanan iki lan èwonan liyané dikirim menyang kamp kerja peksa utawa ditransmigrasi kanthi peksa.
Sawisé kuminisme lèngsèr ing Bulgaris, kawicaksanan iki dijabel. Sawisé Todor Zhivkov lèngsèr ing taun 1989, Parlemèn Bulgaria ngukuhaké undhang-undhang kanggo mbalèkaké hak-hak budaya wong Turki iki. Ing taun 1991, pamaréntah Bulgaria mènèhi wong-wong Turki lan bocah-bocah kang lair sawisé taun 1984 kang kena imbas undhang-undhang ganti jeneng iki telung taun manawa kepéngin ganti jenengé bali resmi dadi jeneng Turki manèh. Ing Januari 1991, pangajaran basa Turki ditepungaké manèh minangka mata wulangan non wajib kanggo patang jam saminggu manawa diperlokaké. Miturut cacah jiwa 2011 ing Bulgaria, wektu kuwi ana 588.318 wong saka golongan ètnis Turki utawa 8,8% saka cacahé total kabèh golongan ètnis, antaré cacah iki, 564.858 ngandharaké manawa basa Turki iku basa ibuné. Pituwas statistik populasi Turki kang lair ing nagara ngamanca lan manggon ing Turki nuduhaké manawa ing taun 2014, 37,6% saka 992.597 kang ndunungi kang lair ing nagara ngamanca, sajatiné lair ing Bulgaria. Dadi golongan iki kang gedhé dhéwé antaraning wong kang lair ing nagara ngamanca. Cacahé warga Bulgaria turunan Turki kang manggon ing Turki iku ana 326.000 sajeroning pamilihan anggota parlemèn Bulgaria taun 2005. 120.000 wong antarané milih ing Bulgaria utawa papan panjupukan swara ing Turki.
Saiki, wong Turki Bulgaria konsèntrasiné ana ing rong tlatah padésan, ing lor-wétan (Ludogorie/Deliorman) lan kidulwétan (Rhodopes wétan). Wong-wong iki dadi mayoritas ing provinsi Kardzhali (66,2% wong Turki dibandhingaké karo 30,2% wong Bulgaria) lan golongan kang gedhé dhéwé ing provinsi Razgrad (50,0% wong Turki dibandhingaké karo 43,0% wong Bulgaria). Sanadyan wong Turki dudu mayoritas ing ibukutha provinsi ngendi waé, miturut cacah jiwa 221.522 wong Turki (38%) manggon ing pamukiman urban lan 366.796 (62%) manggon ing tlatah padésan. Miturut data iki, 31,7% umuré nganti 29 taun lan 3,9% umuré 60 taun lan sadhuwuré. Banjur kudu digatèkaké manawa cacahé wong Turki angèl didhedhesaké kanthi persis amarga sawatara wong Pomak, Tatar Kriméa, Sirkasia lan Romani cenderung ngaku minangka wong Turki. Ing Bulgaria uga ana komunitas wong abasa Turki kaya ta wong Gajal kang manggon ing wewengkon Deliorman. Miturut data 2002, kadar kamlaratan wong Turki iku 20,9%, lan antara wong Bulgaria 5,6% lan 61,8% antara wong Gipsi Romani. Ing taun 2011 cacahé wong Turki kang ndarbèni gelar universitas ana 4,1%, kamangka 26% ndarbèni pawiyatan sekolah manengah, banjur kanggo wong Bulgaria iku angkané 22,8%/47,6% lan kanggo wong Romani ana 0,3%/6,9%. Sanadyan mayoritas wong Bulgaria ndarbèni pangrasan nègatif marang wong Gipsi, namung 15% ndarbèni pangrasan nègatif marang wong Turki. Nanging ora cetha kang dikarepaké iku wong Turki Bulgaria utawa saka nagara Turki.