Parembugan Naraguna:Wirjadisastra/Bak wedhi
Basa Jawa kang baku iku basa Jawa kang bisa ditampa lan dipahami déning sadhéngah warganing masyarakat Jawa ing Yogyakarta, Surakarta, Madiun, Malang, Surabaya lan sapituruté. Basa Jawa kang baku iku lumrahé dianggo ing swasana resmi, kayata, ing pahargyan dhauping pangantèn, perepatan dhusun, kotbah ing masjid-masjid utawa gréja, layang ulem, lan sapanunggalané. Titikané basa baku iku, ing antarané, (1) cetha (gegayutan karo teges utawa maknané), (2) winahya (gegayutan karo anasir parama sastrané), (3) pas (gegayuhan karo pamilihing tembung), lan (4) lugas (ora mengku tembung-tembung éntar lan ora dawa-dawa).
Basa baku iku kudu cetha teges utawa maknané. Liré, tembung utawa tetembungan kang dianggo kudu tembung-tembung kang tegesé cetha ora mangro. Tembung karo, upamané, bisa mengku teges ‘lan’, ‘lan uga’, ‘marang’, ‘tumrap marang’, inimbang’, ‘srana’, ‘déning’, sinambi’, ‘bebarengan anggoné nindaké, lan sapituruté. Jalaran darbé teges utawa dasa nama pirang-pirang, panganggoné tembung karo banjur sok nuwuhaké kléruning panyurasa. Ukara Siti ora olèh mulih karo Suta, upamané, bisa disurasa (a) ‘Siti ora olèh mulih dèning Suta’ utawa (b) ‘Siti ora olèh mulih bebarengan Suta’. Tembung karo ing ukara iku bisa diarani mengku teges mangro, ora cetha, temah perlu disalini nganggo tembung kang luwih cetha supaya trep karo kang dikarepaké ing ukara mau. Conto ing ngisor iki bisa kanggo lelimbangan sawatara.
Maknané ora cetha: Maknané luwih cetha: 1. Ali karo Amad uga wedi. 1a. Ali marang Amad uga wedi. 1b. Ali lan Amad uga wedi (marang x). 2. Ali luwih dhuwur karo Amad. 2. Ali luwih dhuwur tinimbang Amad. 3. Butané mati karo Radèn Janaka. 3. Butané mati déning Radèn Janaka.
Titikan kang angka loro, anasiring paramasastra tumrap basa baku iku kudu winahya (diwedharaké, dilairaké), ora kena dicelet. Kanthi mangkono, ing basa baku iku tembung-tembung kang dianggo kudu diwedharaké wutuh (ora dicekak), terater utawa panambangé (yèn ana) uga kudu dilairaké. Semono uga anasiring parama sastra ing tataran ukara, kayata, jejer, wasésa, lésan, katerangan (yèn ana) kudu diwedharaké. Contoné, mangkéné.
Ora baku: Baku: 1. Aku ra dé dhit. 1a. Aku ora duwé dhuwit. 2. Kodhoké pangan ula. 2a. Kodhoké dipangan ula. 3. Ali ing Jakarta wis suwé. 3a. Ali manggo n (nyambut gawé, sekolah, bebakulan) ing Jakarta wis suwé.
Tembung utawa tetembungan kang dianggo ing basa baku iku kudu dipilih kanthi tlesih amrih trep utawa pas karo leléwaning basané, laras karo swasanané. Tetembungan ahli waris, upamané, bisa dianggo nyebut keluwarga nalika sesorah ing upacara sripah, nanging ora laras yèn dianggo ing sesorah pahargyan dhauping pangantèn. Kajaba iku, ing basa baku sebisa-bisa aja nganti ketrocoban (kecampuran) tembung-tembung kang mung kaprah dianggo déning masyarakat tertamtu inyong ‘aku’, brug ‘kreteg’, belih ‘ora’, ‘beda’, ‘sejé’, kaderan ‘apa iya, apa bener’, upamané, kaprah dianggo déning masyarakat Tegal lan sakiwatengené, ananging mèh ora tau dianggo dèning masyarakat Jawa liyané. Tembung embyah ‘simbah’, kisang, ‘gedhang’, kethowok-kethowok, ‘krowok-krowok’, blungki, ’tunggak pring’, upamané, kaprah dianggo déning masyarakat Banyuwangi (Osing), ananging uga mèh ora dianggo dèning masyarakat Jawa ing papan liya. Tembung-tembung enggon-enggonan kaya mangkono mau ing basa baku perlu disalini nganggo tembung-tembung kang umum. Basa baku iku kudu asipat lugas. Kang dikarepaké lugas ing kéné (a) tembung-tembung kang dianggo dudu tembung-tembung éntar lan (b) dhapukaning ukara ora dawa-dawa. Ananging perlu disumurupi yèn tembung éntar iku satemené bisa dipérang dadi rong golongan, yaiku (1) tembung éntar kang isih cetha teges éntaré lan wis dianggep tembung lumrah. Tembung éntar golongan (2) iku bisa dianggo ing basa baku. Kagem lelimbangan sawatara bisa dipriksani ukara ing ngisor iki.
1. Kanggo nyumurupi sepira abot ènthèngé barang, kaya-kaya ora ana dalan liya kang prayoga diliwati kajaba mung nimbang barang mau. 1a. Kanggo nyumurupi boboté barang, carané kudu nimbang barang mau. 2. Pak Lurah, wong kang dadi pangarep utawa kepalaning désa, kang kagungan tanggung jawab tumrap maju munduring désa, kang ngasta pimpinaning rapat, banjur nothok méja kanggo narik kawigatèné kabèh wong kang nekani rapat wektu kuwi padha omong-omongan dhéwé-dhéwé ora nggatèkaké apa kang lagi dirembug ing rapat mau. 2a. Pak Lurah kang mimpin rapat mau banjur nothok méja kanggo narik kawigatèné wong kang padha mèlu rapat.
Ukara 1a luwih ringkes katimbang ukara 1 lan ukara 2a luwih ringkes katimbang ukara 2. Kajaba kuwi, ukara 1 mengku tembung éntar kang isih cetha teges éntaré, yaiku dalan kang prayoga diliwati minangka éntaré cara kang becik ditindakaké. Ukara-ukara kaya kang sebut ing 1 lan 2 iku ora prayoga dianggo ing basa baku.