Deleng sumberé Basa Jawa

{{multiscript|Basa Jawa|ꦧꦱꦗꦮ(ꦧꦱ)}}
{{artikel pilihan}}
{{Infobox language
|name       = Basa Jawa
|nativename = {{jav|ꦧꦱꦗꦮ}}
|states     = [[Pulo Jawa|Jawa]] ([[Indonésia]])
|ethnicity  = [[Wong Jawa|Jawa]] ([[Kasultanan Mataram|Mataram]], [[Wong Using|Using]], [[Wong Tengger|Tengger]], [[Wong Bawéan|Bawéan]], [[Wong Samin|Samin]], [[Wong Cirebon|Cerbon]], [[Wong Banyumas|Banyumas]], lsp.)
|speakers   = {{sigfig|100|2}} yuta
|date       = 2013
|ref        = 
|familycolor=Austronesian
|fam2=[[Kulawarga basa Indo-Polinésia|Indo-Polinésia]]
|fam3=[[Kulawarga basa Indo-Polinésia Punjer|Indo-Polinésia Punjer]]
|ancestor=[[Basa Jawa Kuna|Jawa Kuna]] ([[Basa Kawi|Kawi]])
|script=[[Aksara Jawa]]<br />[[Aksara Arab]] ([[Aksara Pégon]])<br />[[Aksara Latin]] 
|nation=
|minority=[[Banten]]<br />[[Jawa Kulon]]<br />[[Suriname]]<br />[[Walanda]]<br />[[Kalédonia Anyar]]<br />[[Libanon]]<br />[[Suriah]]
|iso1=jv
|iso2=jav
| image=Aksara Jawa - basa.svg|imagesize=400 x 300px |imageheader=
| imagecaption = {{longitem|'''"Basa"''' katulis ngangge [[Aksara_Carakan|Aksara Jawa]]}}
|lc1=jav|ld1=Basa Jawa
|lc2=jvn|ld2=Basa Jawa Karibia
|lc3=jas|ld3=Basa Jawa Kalédonia Anyar
|lc6=kaw|ld6=[[Basa Kawi|Kawi]]
|glotto=java1253
|glottorefname= Javanesic
|map=Javanese language distribution.png
|mapcaption=Ijo tuwa: papan basa Jawa minangka basa mayoritas. Ijo enom: papan basa Jawa minangka basa minoritas.
|notice=IPA
}}
Basa Jawa (''ꦧꦱꦗꦮ'') punika basa kalebet ing golongan [[basa Austronesia|Austronesia]], inggih punika basa-basa ingkang dipun-ginakaken déning macem-macem bangsa [[pribumi]] wonten ing kapuloan sakidul-wetanipun bawana Asia. Basa Jawa punika sumebar wiwit saking pucuk [[kulon]] [[pulo Jawa]], ingkang asma [[Banten]], dumugi pucuk wétan ingkang asma [[Banyuwangi]] déning kirang langkung 80 yuta tiyang ingkang nganggep basa Jawa minangka basa ibu. Salajengipun, basa Jawa ugi sumebar wonten ing kapuloan Indonésia, wiwit saking [[Sumatra]] dumugi [[Papua]], ugi wonten ing [[Timor Wétan]], [[Malaysia]], [[Singapura]], [[Taiwan]], [[Hong Kong]], [[Walanda]], [[Suriname]], [[Curaçao]], lan wonten ing [[Kalédonia Anyar]]. Basa Jawa punika minangka basa resmi wonten ing Daérah Istiméwa Yogyakarta, sesarengan kaliyan [[basa Indonésia]].<ref>{{cite web|url=https://peraturan.bpk.go.id/Home/Details/162614/perda-no-2-tahun-2021|title=Peraturan Daerah Daerah Istimewa Yogyakarta Nomor 2 Tahun 2021 tentang Pemeliharaan dan Pengembangan Bahasa, Sastra, dan Aksara Jawa}}</ref> Basa Jawa dados salah satunggaling panyumbang ageng kanggé pambudidayanipun [[basa Indonésia]]. Sanadyan boten dados basa resmi wonten ing pamrentahan, basa Jawa gadhah prabawa ingkang langkung ageng tinimbang basa-basa laladan sanèsipun, kados ta wonten ing tembung-tembung, lan istilah-istilah ingkang asring ngginakaken tembung-tembung Jawa.

[[Gambar:Javanese language distribution.png|thumb|Peta iki gambar laladan basa Jawa dianggo ing pasrawungan. Ijo tuwa tegesé basa Jawa basa mayoritas, banjur ijo enom tegesé basa Jawa basa minoritas.]]
Basa Jawa iku péranganing ''sub-cabang'' ''Sundik'' saka kulawarga basa [[basa Indo-Polinesia Kulon|Indo-Polinesia Kulon]] saka pang [[basa Indo-Polinesia]] kang gilirané anggota [[basa Austronesia]]. Basa Jawa isih sadulur cedhak [[basa Malayu]], [[basa Sundha]], [[basa Bali]], lan uga basa-basa ing pulo Sumatra sarta Kalimantan.

Basa Jawa dipun-ginakaken wonten ing Jawa Tengah, Jawa Wétan, lan ugi wonten ing pesisir lor Jawa Kulon, sasampunipun ing Madura, Bali, Lombok, lan Tatar Sunda ing Jawa Kulon. Basa Jawa ugi dipun-terapaken dados basa sastra. Basa Jawa ugi dados basa ingkang dipun-ginakaken ing karaton Palembang, Sumatra Kidul, sadèrèngipun karaton punika dipun-rubuhaken déning tiyang Walanda ing pungkasanipun [[abad kaping 18]].

Basa Jawa saged kapirsanaken minangka satunggaling basa klasik wonten ing donya. Basa punika gadhah sajarah kasusastran ingkang sampun sepuh sangêt, langkung saking 12 [[abad]]. Para ahli basa Jawa ngewrat sajarah basa Jawa wonten ing patang tahap:

* Basa Jawa Kuna, wiwit [[abad kaping 9]]
* Basa Jawa Tengahan, wiwit [[abad kaping 13]]
* Basa Jawa Anyar, wiwit [[abad kaping 16]]
* Basa Jawa Modhèren, wiwit [[abad kaping 20]] (pratélan punika boten dipun-ginakaken kanthi umum)

Sanajan boten dados [[basa resmi]] wonten pundi kemawon, basa Jawi [[basa Austronesia]] ingkang kathah dhéwé cacahipun panutur ibunipun.<ref>Diirit déning,--boten kalebet dhialèk Cina lan basa Indic kanthi [[Basa kanthi status resmi ing India|status resmi]] [[praja ing India|nagara]]--[[basa Sunda]] saking pérangan kulon pulo Jawa</ref> Basa punika dipunaturaken lan dipunmangertosi déning kirang langkung 80 yuta tiyang. Kirang langkung 45% kang ndunungi nagari Indonésia tedhak turuning tiyang Jawi utawi manggen ing Tanah Jawi. Mèh kabèh présidhèn Indonésia wiwit taun 1945 punika turunan [[tiyang Jawi|Jawi]] (sajatosipun kabèh turunan Jawi, [[B.J. Habibie]] ugi ngaken ibunipun priyayi Jawi). Mula, boten nggumunaké, basa Jawi mènèhi pangaruh ageng ing pikembanganipun basa Indonésia.

Basa Jawa Modhèrn kaperang dados tigang carabasa utawi basawangsa (rumpun) utami: [[cara Jawa Kulon]], [[cara Jawa Tengah]], lan [[cara Jawa Wétan]]. Ing pulo Jawa, wonten ingkang dipunsebat ''[[dialect continuum]]'' (sasambetaning carabasa) saking [[Banten]], ing pucuking kulon, dumugi [[Banyuwangi]], ing pucuking wétan. Sami carabasa Jawa punika kathah ingkang saged dipunmangertosi déning para panuturipun (Ing: ''[[mutually intelligible]]'').

Basa Jawa saged dipunserat ngginakaken [[aksara Jawa]], (turunanipun [[aksara Brahmi]] saking India), aksara Jawa-Arab ([[pégon]]) lan aksara Latin.<ref>Van der Molen (1983:VII-VIII).</ref>

== Fonologi ==
Foném basa Jawa modhèren lan baku iku:

=== Swara (vokal) ===
<center>
{| class="wikitable" style="text-align: center;"
|-
!
! Ngarep
! Tengah
! Wuri
|-
! Katutup
| {{IPA|i}}
| &nbsp; &nbsp;
| {{IPA|u}}
|-
! Setengah katutup
| {{IPA|e}}
| {{IPA|ə}}
| {{IPA|o}}
|-
! Setengah kabukak
| {{IPA|(ɛ)}}
| &nbsp;
| {{IPA|(ɔ)}}
|-
! Kabukak
| &nbsp;
| {{IPA|a}}
| &nbsp;
|}

</center>

Pangucapan swara-swara iki rada njlimet. Ciri utama iku yèn ing basa baku Mataraman, {{IPA|/a/}} ing wanda mawa ''posisi'' kabukak ing ''posisi'' pungkasan lan sadurungé pungkasan, diucapaké kaya déné [{{IPA|ɔ}}].

=== Wyanjana (konsonan) ===
<center>
{|class="wikitable"
!<br />
! Osthya
! Dantya
! Murdhanya
! Talawya
! Kanthya
! Wisarga
|-
! Sigegan
| p b̥
| t d̥
|{{IPA|ʈ}} ɖ̥
| {{IPA|tʃ}} {{IPA|dʒ̊}}
| k g̊
| ʔ
|-
! Usma
| &nbsp;
| s
|({{IPA|ʂ}})
| &nbsp;
| &nbsp;
| h
|-
! Ardaswara
| w
| l r
| &nbsp;
| j
| &nbsp;
| &nbsp;
|-
! Anuswara
| m
| n
|({{IPA|ɳ}})
| {{IPA|ɲ}}
| {{IPA|ŋ}}
| &nbsp;
|}
</center>

''Pènget:'' Foném mawa tandha kurung iku [[alofon]].

== Carabasa-carabasa Jawa ==
Basa Jawa iku akèh banget cara pituturané. Ana carabasa parisaba kang dipara miturut hièrarkhi saka kasar tekan alus dadi:
* [[Basa Jawa Ngoko|Ngoko]]
* [[Basa Jawa Madya|Madya]]
* [[Basa Jawa Krama|Krama]]

Ana basa kang mligi kanggo keprelon resmi karaton:
* [[Basa Jawa Bagongan|Bagongan]] (dianggo ing kraton Ngayogyakarta adiningrat)
* [[Basa Jawa Kedhaton|Kedhaton]] (dianggo ing kraton Surakarta adiningrat)
Kajaba iku, ana carabasa kang didhasarké dening tlatahé, lan ora sakabèhé carabasa Jawa dimangarteni déning kabèh wong Jawa. Ing ngisor iki kapacak pamérangan miturut sawatara juru basawidya Jawa: Poerwadarminta lan Uhlenbeck. Kajaba iku, uga ditambah pamérangan Wurm lan Hattori. Wurm lan Hattori nggambar peta pamérangan carabasa Jawa. Pamérangan para nimpuna iki rada séjé, lan ora sarujuk siji lan sijiné.

=== Pamérangan Poerwadarminta ===
Miturut Poerwadarminta ing bukuné ''Sarining Paramasastra Djawa''<ref name = "Poer 1953-2">Poerwadarminta (1953:2)</ref>, carabasa-carabasa ana:
# Carabasa Banten<ref name = "Poer 1953-2"/>
# Carabasa Cirebon<ref name = "Poer 1953-2"/>
# Carabasa Banyumas lan Tegal<ref name = "Poer 1953-2"/>
# Carabasa Bagelèn<ref name = "Poer 1953-2"/>
# Carabasa Ngayogyakarta lan Kedhu<ref name = "Poer 1953-2"/>
# Carabasa Surakarta, Madiyun lan Semarang<ref name = "Poer 1953-2"/>
# Carabasa Muria Agung (Pati, Kudus, Jepara, Rembang)<ref name = "Poer 1953-2"/>
# Carabasa Pasisir lor wétan (Tuban, Gresik, Surabaya)<ref name = "Poer 1953-2"/>
# Carabasa Malang-Pasuruhan<ref name = "Poer 1953-2"/>
# Carabasa Banyuwangi<ref name = "Poer 1953-2"/>

=== Pamérangan Uhlenbeck ===
Carabasa-carabasa iku miturut juru basawidya Walanda E.M. Uhlenbeck ing bukuné ''A Critical Survey of Studies on the Languages of Java and Madura'' (1964), diklumpukaké dadi 3 (telung) wangsa (rumpun) yaiku:
* '''Basawangsa Jawa kulon:'''
**[[Dhialèk Banten|Carabasa Banten]] (utawa Jawa Serang)
**[[Dhialèk Cerbon-Dermayu|Carabasa Cerbon]] (Dermayu-Cerbon)
** [[Dhialèk Tegal|Carabasa Tegal]] (Brebes nganti Pemalang)
** [[Basa Jawa Banyumasan|Carabasa Banyumasan]] (Purwokerto, Cilacap lan Banyumas)

Klumpukan ing nduwur iku lumrahé ingaran basa Jawa ngapak ngapak utawa basa penginyongan.

* '''Basawangsa Jawa Tengah:'''
**[[Dhialèk Pacitan|Carabasa Pacitan]]
** [[Dhialèk Pekalongan|Carabasa Pekalongan]]
** [[Dhialèk Semarangan|Carabasa Semarangan]]
** [[Dhialèk Kedhu|Carabasa Kedhu]]
** [[Dhialèk Surakarta|Carabasa Surakarta]]
** [[Dhialèk Yogyakarta|Carabasa Ngayogyakarta]]
** [[Carabasa Madiyun]]
** [[Dhialèk Blora|Carabasa Blora]]

Kelompok ing nduwur kaé lumrahé ingaran basa Jawa baku.
* '''Basawangsa Jawa wétanan:'''
**[[Dhialèk Arèkan|Carabasa Arèkan]]
** [[Dhialèk Malangan|Carabasa Malangan]]
** [[Dhialèk Lumajang|Carabasa Lumajang]]
** [[Dhialèk Tengger|Carabasa Tengger]]
** [[Basa Using|Carabasa Using]] Banyuwangèn
Kelompok ing ndhuwur iku lumrahé diarani basa Jawa wétanan.

=== Pamérangan Wurm lan Hattori ===
[[Gambar:Pulo Jawa (basa).png|centre|480px|thumb|Pamérangan Wurm lan Hattori (1983)]]

Wurm lan Hattori (1983:39) mérang carabasa-carabasa Jawa ing pulo Jawa dadi 7 pérangan:
# Carabasa Banten
# Carabasa Lor-Kulonan
# Carabasa Manuk
# Carabasa Cerbon
# Carabasa Kulonan-Tengah
# Carabasa Wétanan
# Carabasa "Laladan Jawa ing Banyuwangi"<ref>Sajatiné kang dikarepaké iku [[basa Using|dhialèk Jawa-Using]].</ref>

== Pamérangan unggah-ungguh basa Jawa ==
Basa Jawa iku bisa dipérang miturut unggah-ungguhé utawa uga diarani ''register''. Manut undha usuk utawa unggah-ungguhé iku dadi
* Basa Ngoko
* Basa Madya
* Basa Krama

Banjur uga ana sawatara tetembungan krama inggil lan krama andhap kang bisa dienggo ing saben ''register''.

=== Gunané krama lan kanggoné krama ===
'''Basa Ngoko'''
# Dienggo wong tuwa marang anaké
# Dienggo guru marang murid.
# Dienggo déning sepadha-padha kang wis kulina
# Dienggo ndhuwuran marang andhahan
Tuladha: Kowé gelem mangan sega lodèh mas?

'''Basa Ngoko Alus'''
# Dienggo déning wong-wong sapadha-padha kang wis kulina nanging isih ngajèni.
# Dienggo wong tuwa marang wong enom kang drajadé luwih dhuwur.
Tuladha: Sampeyan purun nedha sekul lodèh Mas?

'''Basa Krama'''
# Dienggo déning wong kang durung raket banget.
# Dienggo déning wong kang durung tuang.
Tuladha: Panjenengan kersa dhahar sega lodèh mas?

'''Basa Krama Inggil'''
# Dienggo déning wong enom marang wong tuwa.
# Dienggo déning murid marang guru.
# Dienggo déning ngisoran marang dhuwuran.
Tuladha: Panjenengan kersa dhahar sekul lodhèh Mas?

== Dhémografi pisebaring panutur basa Jawa ==
{{See also|Wong Jawa}}
Basa Jawa dicaturaké ing saindhenging Indonésia, nagara-nagara tangga [[Asia Kidul-wétan]], Walanda, [[Suriname]], [[Kaledonia Anyar]], lan nagara-nagara liyané. Populasi panutur gedhé dhéwé tinemu ing enem provinsi Jawa dhéwé, lan ing provinsi tangga Sumatra saka [[Lampung]].

Sawijining tabèl kang nuduhaké gunggung panutur asli ing taun 1980, saka 22 provinsi ing Indonésia (saka total 27 ing wektu iku) kang nuturaké basa Jawa punjul 1%, yaiku:<ref>Data dijupuk saka sènsus taun 1980 kaya déné kang dicawisaké déning James J. Fox lan Peter Gardiner lan diterbitaké déning S. A. Wurm lan Shiro Hattori, eds. 1983. ''Language Atlas of the Pacific Area, Part II: (Insular South-East Asia)'', Canberra.</ref>

<center>
{| class="wikitable sortable"
|-
! !! Provinsi ing Indonésia !! persèntase pedunung provinsi !! Panutur basa Jawa (1980)
|-
| 1.
| [[Acèh|Provinsi Acèh]]
| align=right | 16.7%
| align=right | 275,000
|-
| 2.
| [[Sumatra Lor]]
| align=right | 43.0%
| align=right | 5,757,000
|-
| 3.
| [[Sumatra Kulon]]
| align=right | 38.5%
| align=right | 2.595,000
|-
| 4.
| [[Jambi]]
| align=right | 29.7%
| align=right | 873,000
|-
| 5.
| [[Sumatra Kidul]]
| align=right | 27.5%
| align=right | 982,000
|-
| 6.
| [[Bengkulu]]
| align=right | 35.4%
| align=right | 818,00
|-
| 7.
| [[Lampung]]
| align=right | 82.6%
| align=right | 8,486,000
|-
| 8.
| [[Riau]]
| align=right | 28.5%
| align=right | 384,000
|-
| 9.
| [[Jakarta]]
| align=right | 43.9%
| align=right | 2,694,000
|-
| 10.
| [[Jawa Kulon]]<ref>Ing taun 1980 iki kalebu provinsi Banten, saiki kapisah.</ref>
| align=right | 28.7%
| align=right | 3,658,000
|-
| 11.
| [[Jawa Tengah]]
| align=right | 99.0%
| align=right | 36,579,000
|-
| 12.
| [[Yogyakarta]]
| align=right | 99.6%
| align=right | 5,683,000
|-
| 13.
| [[Jawa Wétan]]
| align=right | 86.8%
| align=right | 32,726,000
|-
| 14.
| [[Bali]]
| align=right | 13.1%
| align=right | 108,000
|-
| 15.
| [[Kalimantan Kulon]]
| align=right | 25.7%
| align=right | 621,000
|-
| 16.
| [[Kalimantan Tengah]]
| align=right | 10.6%
| align=right | 145,000
|-
| 17.
| [[Kalimantan Kidul]]
| align=right | 24.7%
| align=right | 297,000
|-
| 18.
| [[Kalimantan Wétan]]
| align=right | 34.1%
| align=right | 128,000
|-
| 19.
| [[Sulawesi Lor]]
| align=right | 1.0%
| align=right | 20,000
|-
| 20.
| [[Sulawesi Tengah]]
| align=right | 2.9%
| align=right | 37,000
|-
| 21.
| [[Sulawesi Kidul-wétan]]
| align=right | 10.6%
| align=right | 84,000
|-
| 22.
| [[Maluku]]
| align=right | 31.3%
| align=right | 419,000
|}
</center>

== Cathetan suku lan réferènsi ==
{{reflist}}

== Deleng uga ==
* [[Sastra Jawa]]
* [[Aksara Jawa]]

== Sumber ==
* W.J.S. Poerwadarminta. 1953. ''Sarining Paramasastra Djawa''. Djakarta: Noordhoff-Kolff
* E.M. Uhlenbeck. 1964. ''A Critical Survey of Studies on the Languages of Java and Madura''. The Hague: Martinus Nijhoff,
* S.A. Wurm and Shiro Hattori, eds. 1983. ''Language Atlas of the Pacific Area, Part II (Insular South-east Asia)''. Canberra.

== Pranala njaba ==
{{wikibukujawa|Kawruh_Basa_Jawa Kawruh Basa Jawa}}

{{Basa ing Indonésia}}

[[Kategori:Basa Jawa|*]]
[[Kategori:Basa ing Indonésia|Jawa]]
[[Kategori:Basa ing Malaysia|Jawa]]
[[Kategori:Basa ing Suriname|Jawa]]